زندگی مهاجران افغان در ایران این روزها به یکی از بحرانی‌ترین مسایل زندگی آن‌ها بدل شده است. هزاران مهاجر افغان که بسیاری از آن‌ها از سال‌ها پیش در ایران زندگی کرده‌اند، حالا با خطر جدی اخراج و بازگشت اجباری به افغانستان مواجه‌اند. شرایط اقتصادی، امنیتی و اجتماعی آن‌ها در ایران دشوار شده و وضعیتشان روزبه‌روز وخیم‌تر می‌شود. شماری از مهاجرانی که پس از سقوط نظام جمهوری از ترس انتقام‌جویی‌های طالبان به ایران پناه بردند نیز اکنون در خطر اخراج اجباری به کشوری قرار دارند که تحت کنترل طالبان است. این مهاجران می‌گویند تمدید ویزاها، فعال‌سازی حساب‌های بانکی و سیم‌کارت‌ها و اجاره خانه برای‌شان به معضلی جدی بدل شده است. در همین حال، فعالان حقوق بشر با انتقاد از اقدامات دولت ایران، از سازمان‌های بین‌المللی می‌خواهند که جلوی اخراج اجباری مهاجران افغان از ایران را بگیرند؛ زیرا بیشتر آن‌ها از ترس طالبان به این کشور پناه آورده‌اند و اکنون در خطر بازگشت اجباری قرار دارند.
نیلاب شهاب، یکی از زنان معترض و عضو شبکه اتحاد آموزشی زنان افغانستان که در ایران زندگی می‌کند، درباره وضعیت خود و خانواده‌اش می‌گوید: «حدود دو سال می‌شود که در ایران زندگی می‌کنم. زمانی که وارد ایران شدم، با ویزای قانونی آمدم، همراه با اعضای خانواده‌ام. اما مدتی است که مهلت ویزای ما تمام شده، تقریباً ۵ تا ۶ ماه یا حتی بیشتر و اکنون با خطر جدی اخراج از ایران روبه‌رو هستیم.»
این زن معترض از خطر بازگشت به افغانستان نگران است و می‌افزاید: «من یکی از زنان شناخته‌شده معترض علیه طالبان هستم. از ابتدای تسلط طالبان بر افغانستان تا حالا همواره در اعتراضات و فعالیت‌های رسانه‌ای حضور داشته‌ام. قبل از خروج از افغانستان، توسط طالبان دستگیر شدم و شکنجه شدم. برخی از اعضای شبکه ما نیز همین تجربه تلخ را داشته‌اند. به همین دلایل، مجبور شدم افغانستان را ترک کنم و به ایران پناه بیاورم.»
نیلاب توضیح می‌دهد که در افغانستان خانه، دارایی یا امکاناتی برای زندگی ندارد؛ زیرا همه اموال خود را فروخته تا بتواند با خانواده‌اش از آن‌جا فرار کند. اما حالا در ایران با هزاران چالش تازه از جمله مشکلات اقتصادی، روانی و امنیتی مواجه است: «واقعاً احساس امنیت نمی‌کنم، حتی در ایران. اکنون نیز با جریمه‌های بسیار سنگینی مواجه هستیم، چون پاسپورت داریم و دولت ایران بدون پرداخت این جریمه‌ها اجازه خروج نمی‌دهد.»
دولت ایران به همه مهاجران فاقد مدارک رسمی تا پانزدهم سرطان سال روان میلادی (۵ جولای) مهلت داده تا خاک این کشور را ترک کنند. نیلاب که در صورت بازگشت به کشور جانش در خطر است، می‌افزاید: «من نه پولی برای پرداخت جریمه دارم و نه امکاناتی برای برگشت. حتی ده هزار افغانی برای برگشت به افغانستان در اختیار ندارم. اگر مجبور به برگشت شوم، نه جایی دارم که بروم، نه پولی برای شروع دوباره زندگی و نه امنیت خودم تأمین است.»
این مهاجر افغان همچنان از فشارهای مضاعف پولیس ایران سخن می‌گوید که بارها برای بازداشت او پشت در خانه‌اش آمده‌اند: «معمولاً شب‌ها در می‌زنند. به همین دلیل، در بسیاری مواقع مجبور شده‌ایم اصلاً در را باز نکنیم یا همسرم را به جای دیگری بفرستم تا دستگیر نشود.»
هم‌زمان با این، مونسه عمرزاده، مهاجر افغان دیگری است که بیش از سه سال در ایران زندگی کرده است. او درباره وضعیت قانونی مهاجران افغان می‌گوید که اکثر مهاجران پس از سقوط نظام جمهوری با ویزای قانونی وارد این کشور شدند و مطابق قانون ایران، تنها سه نوبت توانسته‌اند ویزاهای خود را تمدید کنند. به گفته او، هر نوبت برای سه ماه است و پس از آن، ویزاهای آن‌ها تمدید نمی‌شود و به گونه‌ی غیرقانونی در این کشور سکونت دارند. او توضیح می‌دهد که حالا مدت تمدید ویزاها از سه ماه به یک ماه کاهش یافته؛ یعنی مهاجرانی که حالا با ویزا وارد ایران می‌شوند، تنها یک ماه حق اقامت در این کشور دارند و پس از آن همه آن‌ها مهاجران غیرقانونی تلقی می‌شوند.
خانم مونسه ادامه می‌دهد: «افغان‌هایی که سال‌هاست در ایران زندگی می‌کنند، برخی حتی ۱۰ تا ۲۰ سال پیش‌تر، کارت حمایت یا برگه‌های اقامتی داشتند که حالا از سوی دولت ایران باطل شده است. همه مهاجران باید ابتدا به افغانستان برگردند و دوباره با ویزای قانونی وارد ایران شوند. این روند عملاً به یک نوع سیستم تجاری برای دولت ایران تبدیل شده که فشار مضاعفی بر دوش مهاجران افغان گذاشته است.»
مونسه درباره بازداشت و اخراج مهاجران اشاره می‌کند که در بسیاری از ولایت‌ها، مأموران به خانه‌های مهاجران هجوم می‌برند و زن، مرد و کودک را بازداشت می‌کنند و به اردوگاه‌های مهاجران منتقل می‌کنند تا اخراج شوند: «حتی کسانی که در حال کار برای تأمین معاش خانواده هستند، ناگهان از خانه یا محل کارشان دستگیر می‌شوند. برخی را در آستانه عید قربان دستگیر کردند و برای ۳۰ روز هیچ خبری از آن‌ها نبود. پس از آن، تماس گرفتند که در اردوگاه هستند و در حال اخراج به افغانستان‌اند. خانواده‌ها در این مدت هیچ اطلاعی درباره سرنوشت عزیزان‌شان نداشتند.»
به گفته او، مأموران امنیتی ایران حتی کسانی را که اسناد قانونی دارند، اگر مدارک همراه‌شان نباشد، بازداشت می‌کنند. مأموران اغلب فرصت نمی‌دهند که فرد مدارک را بیاورد یا از خود دفاع کند.
مونسه درباره فشارهای روانی نیز هشدار می‌دهد که از نظر روحی و روانی، جامعه مهاجرین افغان در ایران در شرایط بسیار وخیمی قرار دارد. اخیراً یک افسر پیشین نیروهای هوایی افغانستان خودسوزی کرده است. موارد خودکشی، قتل‌های مشکوک و فشارهای روانی به شدت افزایش یافته‌اند. رسانه‌های ایران اجازه انتشار این وقایع را نمی‌دهند و خانواده‌ها نیز از ترس پیامدها، سکوت می‌کنند.
مونسه به مشکلات آموزش و درمان اشاره می‌کند و می‌گوید مدارس ایران به کودکان مهاجر تنها در صورتی اجازه ثبت‌نام می‌دهند که والدین‌شان دارای اقامت قانونی باشند؛ در حالی‌که بیشتر خانواده‌ها فاقد آن هستند. در بخش درمان نیز، مهاجران باید هزینه‌های درمانی را به مراتب بیشتر از شهروندان ایرانی پرداخت کنند؛ حتی شیرخشک برای کودکان افغان در داروخانه‌ها محدود شده است.
در کنار این همه، کارت‌های بانکی مهاجران نیز به دلیل نداشتن ویزا مسدود شده‌اند. همین وضعیت برای سیم‌کارت‌های تلفن همراه نیز برقرار است و کسانی که پیش‌تر با پول گروی (رهن) زندگی می‌کردند، حالا باید کرایه ماهانه سنگینی بپردازند. بدون مدارک اقامت قانونی، صاحب‌خانه‌ها مبالغ بسیار زیادی مطالبه می‌کنند.
با این وصف، فعالان حقوق بشر اخراج اجباری مهاجران افغان از ایران را اقدامی غیراخلاقی توصیف می‌کنند و از سازمان‌های بین‌المللی می‌خواهند تا جلو اخراج مهاجران افغان از کشورهای همسایه را بگیرند.
آزیتا نظیمی، فعال حقوق بشر، در صحبت با افغانستان آینده می‌گوید: «وضعیت مهاجران افغان در ایران و پاکستان بسیار بحرانی است و روزانه هزاران مهاجر بدون رعایت حقوق بشر از این دو کشور اخراج می‌شوند. بسیاری از آن‌ها فعالان حقوق بشر، خبرنگاران و نظامیان پیشین هستند که جان‌شان در افغانستان در خطر است.» این فعال حقوق بشر می‌افزاید: «سازمان ملل و نهادهای حقوق بشری باید فوراً وارد عمل شوند تا از این فاجعه انسانی جلوگیری کنند.»
این درحالی است که آمارهای رسمی نشان می‌دهد بیش از پنج میلیون مهاجر افغان در ایران زندگی می‌کنند. مقام‌های دولت ایران گفته‌اند که بیش از چهار میلیون مهاجر افغان به گونه‌ای غیرقانونی در این کشور زندگی می‌کنند و همه آن‌ها در معرض اخراج اجباری قرار دارند. به گفته آن‌ها، ایران دیگر ظرفیت پذیرایی از مهاجران را ندارد. اما شمار زیادی از این مهاجران به دلیل بیکاری، فقر اقتصادی و نبود امنیت در افغانستان، به ایران پناه برده‌اند. در این میان، صدها فعال حقوق بشر، فعال مدنی، خبرنگاران، کارمندان نظام جمهوری و نظامیان نیز شامل‌اند که از ترس انتقام‌جویی‌های طالبان افغانستان را ترک کرده و حالا دوباره در معرض اخراج اجباری قرار دارند. مقام‌های دولت ایران به تازگی از مهاجران غیرقانونی خواسته‌اند به گونه داوطلبانه این کشور را ترک کنند. آن‌ها هشدار داده‌اند که در صورت عدم برگشت داوطلبانه، بازداشت و پس از قرار گرفتن در فهرست سیاه، به افغانستان اخراج خواهند شد.
