هرچند در جوامع پویا کتاب‌خوانی از مولفه‌های اصلی رشد فکری و فرهنگی جوانان به شمار می‌رود، اما گسترش محدودیت‌های طالبان و ناامیدی نسبت به آینده، فرهنگ کتاب‌خوانی را در افغانستان کم‌رنگ کرده است. ممنوعیت آموزش دختران و نبود فرصت‌های شغلی برای پسران، بسیاری از جوانان را نسبت به آینده دلسرد ساخته و در چنین شرایطی، تمایل آن‌ها به یادگیری، مطالعه و توسعه‌ی فردی نیز کاهش یافته است. روان‌شناسان می‌گویند که نبود انگیزه و ناامیدی نسبت به آینده، از دلایل اصلی کم‌رنگ شدن فرهنگ مطالعه در کشور است. آن‌ها هشدار می‌دهند که کاهش مطالعه می‌تواند پیامدهای منفی و نگران‌کننده‌ای برای آینده فرهنگی و علمی افغانستان در پی داشته باشد.
محمدیاسر، ۲۴ ساله و دانشجوی سمستر هفتم دانشگاه بلخ، می‌گوید که پس از تغییر نظام سیاسی در کشور و سقوط نظام جمهوری، انگیزه‌ی شخصی او و بسیاری از دوستانش برای ادامه مطالعه، کاهش یافته است. او می‌افزاید که تا چهار سال پیش، مطالعه بخشی از زندگی روزمره‌اش بود و با امید خدمت به جامعه و ساختن آینده‌ای روشن برای خود و هم‌نسلانش کتاب می‌خواند. اما اکنون با محدود شدن آزادی بیان و نبود چشم‌انداز شغلی روشن، مطالعه را بی‌معنا می‌داند.
به باور محمدیاسر، در جامعه‌ای که کتاب و اندیشه بی‌ارزش شمرده می‌شوند، انگیزه برای مطالعه به تدریج از میان می‌رود. او می‌گوید: «من همیشه کتاب می‌خواندم، حتی وقتی برق نمی‌بود با چراغ دستی می‌نشستم و مطالعه می‌کردم، اما حالا انگیزه‌ای برایم باقی نمانده. فکر می‌کردم با تحصیل و مطالعه می‌توانم آینده خود را بسازم، اکنون حتی اگر بخوانم، کجا تطبیقش کنم. کار نیست، آزادی نیست و امید نیست، کتاب هم وقتی بی‌هدف شود، می‌شود تکه‌ای از کاغذی که فقط خاک می‌خورد.»
لطیفه، دختر ۲۰ ساله و دانشجوی رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه کابل است که به دلیل فرمان طالبان از ادامه‌ی تحصیل محروم شده است. او که زمانی علاقه زیادی به مطالعه داشت، اکنون می‌گوید که دیگر از کتاب‌خوانی لذت نمی‌برد: «من از کودکی به مطالعه و خواندن کتاب علاقه داشتم. حتی در جریان آمادگی برای کانکور، کتاب‌های داستانی، رمان‌ها و جنایی را می‌خریدم و می‌خواندم. ولی حالا شرایط طوری شده که دیگر علاقه گذشته را ندارم. بیشتر وقت در فکر آینده و نگرانی سپری می‌شود و هیچ کاری از من ساخته نیست.»
از سوی دیگر، با روی کار آمدن رژیم طالبان، فضای عمومی افغانستان با محدودیت‌های شدید فرهنگی و اجتماعی روبه‌رو شده است. فضاهای کتاب‌خوانی مانند کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی یا تعطیل شده‌اند یا به شدت محدود شده‌اند. این مسأله سبب شده تا علاقه‌مندان به مطالعه نتوانند به راحتی به منابع فرهنگی دسترسی داشته باشند. همچنان مکان‌هایی که زمانی محل تبادل اندیشه و یادگیری بودند، اکنون خالی از نشاط و پویایی شده‌اند.
طالبان نیز در کم‌رنگ شدن فرهنگ مطالعه دخیل بوده‌اند. آن‌ها در سه سال گذشته چندین بار به جمع‌آوری کتاب‌هایی از بازار اقدام کرده‌اند. شهروندان می‌گویند که نیروهای طالبان بیشتر کتاب‌هایی با محتوای فرهنگی و فکری را گردآوری کرده‌اند که با ایدیولوژی این گروه سازگار نیست. این اقدامات دسترسی به منابع علمی را محدود کرده و تأثیر منفی بر فضای فکری جامعه گذاشته است.
علی احمد، ۲۷ ساله و دانش‌آموخته رشته جامعه‌شناسی از دانشگاه کابل، از نبود کار و دسترسی به کتاب‌های مورد علاقه‌اش شکایت دارد. او می‌گوید: «این روزها دیگر نمی‌توانم هر کتابی را آزادانه پیدا کنم. کتاب‌هایی که پیش‌تر به راحتی یافت می‌شدند، حالا نایاب شده‌اند. طالبان کتاب‌هایی را که مخالف افکارشان است جمع‌آوری می‌کنند. این کار فقط آزادی فکر را محدود می‌کند و باعث افول فرهنگ کتاب‌خوانی می‌شود.»
او همچنان می‌افزاید که بسیاری از جوانان از نبود فضاهای مناسب برای مطالعه شکایت دارند و بسته شدن برخی از کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی، دسترسی به منابع علمی را بسیار دشوار کرده است.
در همین حال، روان‌شناسان می‌گویند که کاهش مطالعه، ریشه در افت انگیزه و احساس بی‌فایدگی دارد. به باور آن‌ها، وقتی افراد به دلیل شرایط اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی چشم‌اندازی از آینده نداشته باشند، تمایل به یادگیری کاهش می‌یابد و فشارهای روانی نیز تمرکز بر مطالعه را دشوار می‌سازد.
فوزیه حسینی، روان‌شناس، به افغانستان آینده گفت: «زمانی که فرد احساس کند در دنیای پر از اضطراب و ناامیدی قرار دارد، دیگر تمایلی به مطالعه و یادگیری ندارد. در این وضعیت، ذهن بیشتر بر بقا و مشکلات فوری متمرکز می‌شود و انگیزه برای رشد فکری کاهش می‌یابد.» به باور او، نبود فضاهای فرهنگی می‌تواند نقش مهمی در کاهش انگیزه مطالعه داشته باشد. خانم حسینی تأکید کرد که دسترسی نداشتن به مکان‌های مناسب برای مطالعه، ارتباط افراد را با دنیای فرهنگی و علمی کم‌رنگ می‌کند و این امر موجب می‌شود که اشتیاق به یادگیری کاهش یابد.
از سوی دیگر، گسترش فقر اقتصادی و و نبود زمینه‌های شغلی در کشور نیز روی کم‌رنگ شدن فرهنگ مطالعه تأثیر منفی گذاشته است. بر اساس گزارش تازه برنامه توسعه‌ای سازمان ملل متحد (UNDP)، فقر گسترده و بحران اقتصادی، خانواده‌های افغان را از فعالیت‌های فرهنگی دور ساخته است. طبق این گزارش، در سال ۲۰۲۴ تنها ۷ درصد زنان خارج از خانه مشغول کار بوده‌اند. همچنان بازگشت اجباری مهاجران از کشورهای همسایه نرخ بیکاری را در کشور افزایش داده است. یافته‌های برنامه توسعه‌ای سازمان ملل نشان می‌دهد که در حال حاضر ۶۹ درصد از شهروندان افغانستان شغل ندارند یا درآمد کافی ندارند، ۹۰ درصد زنان بیکار شده‌اند و نرخ فقر به بیش از ۹۷ درصد افزایش یافته است.
با این وصف، روان‌شناسان خاطرنشان می‌سازند که فرهنگ کتاب‌خوانی که می‌توانست عامل بیداری فکری جوانان باشد، امروز در افغانستان به شدت آسیب دیده است. به گفته آن‌ها، اگر برای بهبود شرایط اقتصادی، باز شدن فضای فرهنگی و ایجاد امید در نسل جوان اقدام جدی صورت نگیرد، این وضعیت می‌تواند تأثیرات منفی گسترده‌ای بر آینده کشور بر جای بگذارد.
